'
Motto: "I thu chhiarin a siam che"

Thursday, September 11, 2014

Hornbill (Vapual)

By: Joseph Saia 
Vapual hi sava chi Bucerotidae/Bucerosbicornis an tih zînga tel a ni a, hemi zîngah hian sava chi tam tak an awm a, an chênna hmun leh ram a zirin an ziarângte pawh a inang lo thluah a ni. ‘Buceros’ tih thumal hi Greek ṭawng aṭanga lak chhawn a ni a, ‘bâwng ki’ tihna a ni. ‘Bicornis’ ve thung chu Latin tawng aṭanga lak niin ‘ki nêna inang’ tihna a ni bawk a. Bucerosbicornis’ tih awmzia chu ‘bêwng ki nêna inang sava’ tihna a ni deuh ber mai. Vapual hi chhui mite sawi dân chuan chi 57 lai awm niin an sawi a, South Africa Sahara thlalêr, Asia ram lum hmun ṭhenkhatah leh Solomon Island, Philippine-ah te hmun tûr a tam ber a ni.

Vapual chi leh kuang a inan loh ang bawkin an taksa pian hmang leh an rih lamte pawh a inang lo thluah a, Black Dwarf Hornbill (Tockus hartlaubi) hi Vapual te pâwl an ni a,  grams 102 vela rit leh 120 cm vêla sei an ni. Southern Ground-hornbill (Bucorvus leadbeateri) an tih chu 6.2 kg (13.6 lbs) vêla rit an ni a, 1.2 m (4 feet) vêla sei an ni thei bawk. A tlângpuiin a nu aiin a pa an lian zawk a, an rawng pawh a inang lo thlauh a ni. A dum a, a var, a buang, a dur leh a sen rawng neite an awm a, rawng chi 5/6 laia intialte pawh an awm tho a ni.

A tlângpuiin Vapual nu aiin vapual pa hi an lian bik a, an mawiin an nalh bawk a, inpawl dân (sexual dimorphism) pawh a inang lo thluah a ni. Vapual danglamna ber chu bâwng kizum nên inang hmui lian leh sei tak duh tâwka an lek theih nâna nghawng chhah tak an neih hi a ni. An nghawng a chhah ang bawkin an tukkhum tha zâm pawh a lian hle a, chu chuan an nghawng a tikhawng hle a ni. An hmui an hmang ṭangkai êm êm a, insual nân te, bu an sakna atân leh ei tûr ransa dang man nân an hmang ṭangkai hle a ni. Vapual hian hmuntheihna mit ṭha tawk a nei a, a thlîr phak chin chin chu fiah takin a hmuthei a, a mitko chhah takin a mit a ven tlat avangin Ni pawhin a mit hi a kahkhalh thei lo. Sava mit vâr tak a nih avangin pasalṭhate pawhin an kapthlak thei ngai lo niin an sawi. Sava pangaite aiin thla an nei sei zawk a, hmun hla tak atang pawhin an thlazah ri hi a hriattheih a, an hram ri pawh a ring hle a ni. 

Vapual hi nupaa chêng thin an ni a, a rualin an awm ngai lo. A nu hi a tui dâwnin bu an chhep a, bu an chheh zawhah a bu kawngka-ah chuan a pa chu a chhuak a, a nu chu kawng a khar hnan a, a bu kawngka chu hlum emaw, thil chang takin emaw a char phui tlat a, a chhunga a nu awm chu a pa chuan a chawm a. A pa chuan chhunah nilêngin chaw a zawng a, zânah chauh a châwl thin.

Vapual khawsak dan hi a ngaihnawn hle a, a tlângpuiin a nu emaw, a pa emaw anmahniin an tla hrang ngai lova. A kawpin emaw, nupain emaw khawsak thin an nih avangin an kalna apiangah an inzui a, a rualin an awm ngai lo. Vapual hian a tlangpuiin an chaw atan Bung rah, theipui rahte an ring ber a, theirah chi hrang hrang leh rannung (insect)-te pawh an ei bawk a, ransa lian êm êm lo te pawh an ei chang a awm bawk. Theirah hmin tha lo chu an ei ngai meuh lova, a hmin hma loh chu rilru sei takin an nghah mai thin a ni. Thil eng emaw an ei in an dawlh nghal mai thei lova, an lei a tawi em avangin an hmuiin vawi tam tak an thingkual hmasa thin a, chumi hnuah an ei thin.

Vapualte pawh hian mahni hmun leh ram an humhalh tha em em a, he an hmun leh ram humhalhah hian chaw an zawng a, an hmun leh ram hmuhalh pawh hi a zau thei hle a ni. Vapual pa hian chaw a zawng deuh ber a, a chaw zawnte chu ei nghâl mai lovin a nu tan a rawn pu nal nal a, tichuan a nu chu a chawm a, rinawm takin chaw a zawnsak thin.

 
Vapual reng reng chu a tlangpuiin nupain an awm thin a, a nu a tui dawn chuan ramhnuai pilril takah an pem daih a. An bu hi lungkham karah leh thing kawrawngahte an siam thin. A nu in a tui tha taka a enkawltheih nan hmun ralmuang tak an thlang thin a, fa an neih hma hian a pa in thing kawrawngah bu lian tak a chhep hmasa a, a pui eikhawp tur chaw a chhekkhawm hnu chuan hlum nemin a kua a ping a, a hmui leng bak chu a kua a siam ngai lo. Chu a kaw siam atang chuan a nu in no a keu hma chu a pa in chaw a pe a, a puiin fa a neih hnuah pawh a fate chawm nan chu a kaw siam chu a hmang thin.

 
Hetianga a bu kawm em em a a siam chan leh hlum nema a pin vek chhan chu an thian dang vapual sualten an rawn beihtheih loh nan leh him zawka fa an neihtheih nan tih a ni. A pa in a kua a pin zawh chuan a nu pawh a tui tan a, tui var nalh tak paruk a tui thin a. A tlangpuiin tui pakhat a tui hian ni 5 vel hun a rei a, a awp chhung hi ni 25 atanga ni 40 vel a rei thin. A puiin fa a neih a, an changkan deuh hnu chuan an bu siamte chu tizauvin uluk takin a hmul a phah dap a, a fate a enkawl puitling thin a ni. Kum thum an tlin hma chu a hmui hi a nih tur ang a la ni lo va. Kum 5 an tlin hnuin vaphual hmel pangngai an pu chauh thin a ni. Vapual nu in a fate a hmangaih dan leh a enkawl dan hi a makin sawi tham a tling a, hmanlai pipute pawhin, “Vapual no chawm lak chu- a pawi lo berah pawh nupa tang thenna” an ti thin a ni.

Vapual hian chanchin sawi tur a ngah em em mai a, a bik takin Vapual nupa inhmangaih thiamzia hi chhuitute chuan an sawi bang thei lo. Sava dang angin a pa in vapual dang dang a kawplawr ve ngai lova, mi dang lakah tui (No/fa) a va nei mai mai ngai lo. Chhui mite sawi dan chuan a pa in a uire san chuan a nu in a rim atang a hre thei tih a ni a. A pa in a nupui fanaute a enkawl laia Vapual nu dang laka a uire san chuan a nu in a pa chaw rawn pek a ei duh ngai lova, an pa rinawmlohna leh leplerna avangin a fate nen thih thlengin chawi an nghei a, a nun chan thak pawh a thlang zawk niin an sawi thin. Vanduaina eng eng emaw avanga pakhat zawk zawk an thih chuan an lung a leng em em mai a, a tawpah ala dam zawka pawh vanlaizawl atangin a thla zepin a tla thla lui a, a thi ve mai thin.  

Vapual hian chanchin zawng zawng a kip a kawia sawi leh ziah sen a nih loh avangin vapual nun atanga kan zir tur chauh tarlang ta mai ila. Kan pi leh pute hun lai atang khan vapual hian sawi a hlawhin an lo hlut em em a, a chhan chu vapual hi a rinawm em em a, a mawhphurhna a hria a, a tih leh tih loh tur pawh a hria a, a huaisen a, hun inher danglama thil awm dan tur thui taka thlir dan a thiam a, a thiltihah a fimkhur a, a nupui fate tan a nun a cham ngam a, hmun leh ram humhalhna chang a hriat vangte a ni. Chuvang tak chuan kan hnam chhinchhiahna (National Emblem) atan Vaphual (Hornbill) hi hmanlai atang kan lo hmang reng a ni.

Kan pi leh pute kha ram leh hnam hmangaih em em tute an lo ni thin a, ram leh hnam tan chuan mahni nunna cham ngam vek an ni. Chutiang bawkin hnam nun humhalhna chungchangah pawh luchhum banchhum ngam an lo ni a, chutianga rinawmna leh huaisenna hmang chuan kan hnam rolung an lo phun a, an meichher chhit pawh vawiin thleng hian a la mit lova, ram zau tak a la mek zel a ni.

Vawiina keini thangtharte pawh hian kan pipute hniakhnung zuia ram leh hnam tana rinawm leh huaisen taka hnam nun vawnhim leh chhawmnun zel hi kan mawhphurhna lian ber a ni dawn lawm ni! Vapual ang hian kan ram leh hnam tan rinawm tlat ila, kan nunphung humhlahna atan kan tih tur leh mawhphurnate hria ila, hun rawn kal zela kan Zonun mawi a lo parvul theih nan kan tawn mek dinhmun leh kan kal leh zel dan turte thlir thiamin kan thiltih kawng engkimah fimkhur bawk ila, mite fak leh entawnthlak hnam kan ni ngei ang tih hi vapual nun atanga kan zirthiam a va tul tak em!!!!!!

Print this post

1 comment:

  1. Hlathuah Vapual hi engtinnge an sawi thin ?

    ReplyDelete

I ngaih dân han thawh ve rawh le....